Khóa luận tốt nghiệp đại học: Sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 nhằm tạo hứng thú cho học sinh

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM KHOA TIỂU HỌC – MẦM NON ---------- TRẦN THỊ HẬU SỬ DỤNG CA DAO, TỤC NGỮ, THƠ CA TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN ĐỊA LÍ LỚP 4 NHẰM TẠO HỨNG THÚ CHO HỌC SINH KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Quảng Nam, tháng 05 năm 2017 ` TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM KHOA TIỂU HỌC - MẦM NON ---------- KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Đề tài: SỬ DỤNG CA DAO, TỤC NGỮ, THƠ CA TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN ĐỊA LÍ LỚP 4 NHẰM TẠO HỨNG THÚ CHO HỌC SINH Sinh viên thực hiện TRẦN THỊ HẬU MSSV: 2113010515 CHUYÊN NGÀNH: GIÁO DỤC TIỂU HỌC KHOÁ: 2013 – 2017 Cán bộ hướng dẫn Th.s LÊ THỊ BÌNH MSCB: 1006 Quảng Nam, tháng 05 năm 2017 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên tôi xin được gởi lời cảm ơn chân thành nhất đến toàn thể giảng viên khoa Tiểu học – Mầm non trường Đại học Quảng Nam đã tạo điều kiện cho tôi hoàn thành khóa luận tốt nghiệp với đề tài “Sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 nhằm tạo hứng thú cho học sinh”. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến cô Th.S Lê Thị Bình, người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, chỉ bảo và tạo rất nhiều thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện khóa luận. Trong quá trình hoàn thành bài khóa luận, tôi còn nhận được sự giúp đỡ chân thành, nhiệt tình của quý thầy, cô giáo trong khoa Tiểu học – Mầm non, các thầy cô giáo và các em học sinh ở trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi thành phố Tam Kỳ - Quảng Nam đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi điều tra nghiên cứu thực trạng, khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Cuối cùng, tôi chân thành cảm ơn những tình cảm quý báu của những người thân trong gia đình, bạn bè đã thường xuyên quan tâm, động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa luận này. Mặc dù đã rất cố gắng để thực hiện đề tài một cách hoàn chỉnh nhất. Song do buổi đầu mới làm quen với công tác nghiên cứu khoa học và điều kiện thời gian có hạn, cũng như năng lực của tôi còn hạn chế nên đề tài không tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Rất mong nhận được sự góp ý của quý thầy cô để bài khóa luận được hoàn chỉnh hơn. Xin chân thành cảm ơn! Tam Kỳ, tháng 4 năm 2017 Sinh viên thực hiện Trần Thị Hậu BẢNG DANH MỤC CÁC MỤC VIẾT TẮT STT Viết tắt Nghĩa đầy đủ 1 HS Học sinh 2 GV Giáo viên 3 SKKN Sáng kiến kinh nghiệm 4 SGK Sách giáo khoa 5 SGV Sách giáo viên 5 tt Tiếp theo DANH MỤC BẢNG BIỂU STT Tên bảng Trang Bảng 1.1 Mức độ hứng thú của học sinh với môn Địa lí 15 Bảng 1.2 Quan điểm của học sinh về môn học Địa lí 15 Bảng 1.3 Thời gian tự học môn Địa lí của học sinh 16 Bảng 1.4 Học sinh sưu tầm ca dao, tục ngữ, thơ ca trong việc học Địa lí 16 Bảng 1.5 Khó khăn giáo viên gặp phải khi dạy Địa lí 17 Bảng 1.6 Phương pháp dạy học giáo viên sử dụng trong dạy học Địa lí 17,18 Sự cần thiết của việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy Bảng 1.7 18 học Địa lí Bảng 1.8 Mức độ sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí 19 Các mức độ tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa Bảng 2.1 30,31 lí lớp 4 Bảng 3.1 Mức độ hứng thú của học sinh đối với môn học Địa lí 55 Mức độ hứng thú của học sinh trong giờ học Địa lí có sử dụng Bảng 3.2 56 ca dao, tục ngữ, thơ ca Mức độ hiểu bài của học sinh khi sưr dụng ca dao, tục ngữ, thơ Bảng 3.3 57 ca trong dạy học Địa lí Bảng 3.4 Việc sưu tầm ca dao, tục ngữ, thơ ca của học sinh 57 Bảng 3.5 Những hoạt động dạy học sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca 58 DANH MỤC TÊN BIỂU ĐỒ STT Tên biểu đồ Trang Biểu đồ 1.1 Mức độ hứng thú của học sinh đối với môn Đị lí 15 Biểu đồ 1.3 Mức độ học sinh dành thời gian tự học môn Địa lí 16 Biểu đồ 3.1 Mức độ hứng thú của học sinh đối với môn Địa lí 56 Mức độ hứng thú của học sinh trong giờ học Địa lí có sử Biểu đồ 3.2 56 dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca Biểu đồ 3.4 Số lượng học sinh sưu tầm ca dao, tục ngữ, thơ ca 57 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................... 2 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu ................................................................... 2 3.1 Đối tượng nghiên cứu..................................................................................... 2 3.2 Khách thể nghiên cứu...................................................................................... 2 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................... 2 5. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................... 3 5.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận..................................................................... 3 5.1.1. Phương pháp phân tích,tổng hợp lý thuyết .................................................. 3 5.1.2. Phương pháp phân loại, hệ thống hóa lý thuyết ........................................... 3 5.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn.................................................................. 3 5.2.1. Phương pháp quan sát .................................................................................. 3 5.2.2. Phương pháp khảo sát điều tra ..................................................................... 3 5.2.3. Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia ............................................................. 3 5.2.4. Phương pháp thực nghiêm sư phạm ............................................................. 3 5.3. Phương pháp thống kê toán học ...................................................................... 4 6. Lịch sử nghiên cứu ............................................................................................. 4 7. Đóng góp đề tài .................................................................................................. 5 8. Phạm vi giới hạn nghiên cứu.............................................................................. 5 9. Cấu trúc đề tài .................................................................................................... 5 NỘI DUNG ............................................................................................................ 6 CHƯƠNG 1: CỞ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG CA DAO, TỤC NGỮ, THƠ CA TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN ĐỊA LÍ LỚP 4................................................................................................................. 6 1.1.Một số khái niệm liên quan .............................................................................. 6 1.1.1.Thơ ................................................................................................................ 6 1.1.4.Địa lí .............................................................................................................. 6 1.1.5.Hứng thú và hứng thú học tập ....................................................................... 6 1.2.Một số vấn đề về phân môn Địa lí lớp 4 .......................................................... 7 1.2.1.Mục tiêu dạy học phân môn Địa lí lớp 4 ....................................................... 7 1.2.2.Nội dung, chương trình dạy học phân môn Địa lí lớp 4 ............................... 7 1.3.Một số vấn đề về sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4 . 8 1.3.1.Sự cần thiết của việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4........................................................................................................................ 8 1.3.2.Mức độ tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4............. 9 1.4.Đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 4 ......................................................... 11 1.4.1. Về Tri giác.................................................................................................. 11 1.4.2.Về chú ý ...................................................................................................... 11 1.4.3.Về tư duy ..................................................................................................... 11 1.4.4. Về trí nhớ ................................................................................................... 12 1.4.4.Về ý chí ....................................................................................................... 12 1.5.Thực trạng của việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 ................................................................................................................... 13 1.5.1.Mục đích điều tra ........................................................................................ 13 1.5.2.Đối tượng nghiên cứu.................................................................................. 13 1.5.3.Nội dung điều tra ......................................................................................... 14 1.5.4.Phương pháp điều tra .................................................................................. 14 1.5.5.Kết quả điều tra ........................................................................................... 14 CHƯƠNG 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP SỬ DỤNG CA DAO, TỤC NGỮ, THƠ CA TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN ĐỊA LÍ LỚP 4 .............................................. 20 2.1. Cơ sở đề xuất biện pháp ................................................................................ 20 2.1.1. Dựa vào mục tiêu, nội dung dạy học Địa lí lớp 4 ...................................... 20 2.1.2. Dựa vào đặc điểm tâm lý, nhận thức của học sinh lớp 4 ........................... 20 2.1.3. Thực trạng của việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4...................................................................................................................... 21 2.2. Nguyên tắc đề xuất biện pháp ....................................................................... 21 2.2.1. Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học, chính xác .......................................... 21 2.2.2. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi, thực tiễn ............................................... 21 2.2.3. Nguyên tắc đảm bảo tính sư phạm ............................................................. 21 2.3. Một số biện pháp sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4 .............................................................................................................................. 22 2.3.1. Tìm hiểu vị trí phần kiến thức có thể sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4 .............................................................................................. 22 2.3.2. Khai thác nội dung bài học sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4............................................................................................................ 26 2.3.3. Xác định các mức độ vận dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4...................................................................................................................... 29 2.3.4. Hướng dẫn vận dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca vào một số hoạt động dạy học phân môn Địa lí lớp 4 ........................................................................................... 31 2.3.5. Thiết kế một số hoạt động dạy học có sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 ............................................................................. 35 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................ 52 3.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................. 52 3.2. Đối tượng thực nghiệm ................................................................................. 52 3.3. Thời gian thực nghiệm .................................................................................. 52 3.4. Nội dung thực nghiệm ................................................................................... 52 3.4.1. Tiêu chí chọn bài thực nghiệm ................................................................... 52 3.4.2. Phương pháp thực nghiệm ......................................................................... 53 3.4.3. Chuẩn bị thực nghiệm ................................................................................ 53 3.5. Tổ chức thực nghiệm..................................................................................... 53 3.6. Kết quả thực nghiệm ..................................................................................... 54 3.6.1. Các bình diện được đánh giá ...................................................................... 54 3.6.2. Phân tích kết quả thực nghiệm ................................................................... 55 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ...................................................................... 60 1. Kết luận ............................................................................................................ 60 2. Khuyến nghị ..................................................................................................... 60 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 62 PHỤ LỤC 1 ............................................................................................................. i PHỤ LỤC 2 ........................................................................................................... iv PHỤ LỤC 3 ........................................................................................................... vi MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ý thức được tầm quan trọng của giáo dục trong thời đại ngày nay, Đảng và Nhà nước ta luôn xem trọng giáo dục và xem giáo dục là “quốc sách hàng đầu”, luôn chú trọng đổi mới giáo dục.Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục,đào tạo, phát triển nguồn nhân lực, đã từng được khẳng định trong các văn kiện Đảng trước đây. Đặc biệt, trong Nghị quyết số 29 của Hội nghị Trung ương 8, khóa XI, khẳng định đây không chỉ là quốc sách hàng đầu, là “chìa khóa” mở ra con đường đưa đất nước tiến lên phía trước, mà còn là “mệnh lệnh” của cuộc sống[9]. Trong quá trình dạy học việc nâng cao nhận thức và phát triển nhân cách toàn diện cho học sinh luôn được coi trọng. các phương pháp và biện pháp dạy học khác nhau được tổ chức nhằm mang lại hiệu quả tốt nhất cho việc dạy và học.Giáo dục Tiểu học là bậc học nền móng trong hệ thống giáo dục quốc dân, chất lượng giáo dục phổ thông phụ thuộc rất nhiều vào kết quả đào tạo ở trường Tiểu học. Có thể nói, những kiến thức tiếp nhận ở trường Tiểu học là viên gạch đầu tiên trong lâu đài tri thức của mỗi người. Do đó, cần phải có sự đầu tư hợp lí trong dạy và học để giúp học sinh tư duy và lĩnh hội kiến thức được tốt hơn.Kiến thức trong phân môn Địa lí lớp 4 cũng là một trong những “viên gạch” đầu tiên ấy. Địa lý là một môn học trong hệ thống các môn học của bậc Tiểu học. Địa lí có vị trí và vai trò to lớn trong việc cung cấp cho học sinh những kiến thức thực tế bao gồm: kiến thức về tự nhiên, kinh tế - xã hội và cả vốn sống. Quan trọng hơn Địa lí còn khơi gợi cho các em lòng yêu thích, ham muốn khám phá thiên nhiên đất nước, con người. Qua đó giáo dục lòng yêu tổ quốc, yêu quê hương, đất nước con người Việt Nam. Tuy vậy, lâu nay trong các môn ở Tiểu học, đa số giáo viên chú trọng nhiều môn Toán, Tiếng Việt. Những môn còn lại trong đó có Địa lí ít được chú trọng. Đây là một trong những nguyên nhân khiến giáo viên còn lúng túng trong giảng dạy và truyền đạt kiến thức đến học sinh một cách khô khan. Một bộ phận giáo viên chú ý đến việc liên hệ giữa kiến thức lý thuyết với thực tiễn nhưng phần lớn giáo viên khi dạy các môn về Tự nhiên xã 1 hội nói chung và Địa lí nói riêng đều mang tính đối phó, chưa tạo hứng thú cho học sinh trong học tập. Quá trình dạy – học là một hoạt động phức tạp, trong đó chất lượng và hiệu quả dạy học cơ bản phụ thuộc vào chủ thể nhận thức – người học. Để việc học có hiệu quả cao, người học phải thực sự hứng thú trong quá trình học, khi có hứng thú, say mê trong học tập thì việc lĩnh hội tri thức trở nên dễ dàng hơn. Khi lĩnh hội được kiến thức mới, người học lại có thêm hứng thú để tiếp tục quá trình học tập. Để tạo được niềm hứng thú này, giáo viên có vai trò đặc biệt quan trọng. Trong việc tạo hứng thú cho học sinh trong dạy học Địa lí có nhiều cách thức được áp dụng trong dạy học, việc tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 cũng là một cách thức. Chính tính vần điệu, ngắn gọn, dễ nhớ của ca dao, tục ngữ, thơ ca khiến những kiến thức trong sách giáo khoa trở nên nhẹ nhàng, dễ tiếp thu hơn sẽ tạo được hứng thú học tập Địa lí cho học sinh. Vì vậy, chúng tôi đã mạnh dạn chọn và nghiên cứu đề tài : “Sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 nhằm tạo hứng thú cho học sinh” 2. Mục đích nghiên cứu - Vận dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong quá trình dạy học Địa lí nhằm tạo hứng thú và nâng cao kết quả học tập cho học sinh. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Sử sụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4. 3.2 Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học phân môn Địa lí lớp 4. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu cơ sở lý luận liên quan đến việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học nhằm tạo hứng thú cho học sinh trong phân môn Địa lí lớp 4. - Thực trạng dạy học và việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4. 2 - Sưu tầm và giới thiệu một số bài thơ, ca dao, tục ngữ có thể sử dụng để giảng dạy phân môn Địa lí lớp 4. - Đưa ra cách sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong một số nội dung dạy học phân môn Địa lí lớp 4. 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài tôi đã áp dụng một số phương pháp nghiên cứu chính sau: 5.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận 5.1.1. Phương pháp phân tích,tổng hợp lý thuyết Thu thập các tài liệu, các bài ca dao, tục ngữ, thơ ca có liên quan đến nội dung của đề tài. Từ đó, chọn lọc các tư liệu cho phù hợp với từng nội dung của đề tài, tiến hành phân tích tư liệu, tổng hợp, đánh giá và liên hệ tư liệu với nội dung đề tài. 5.1.2. Phương pháp phân loại, hệ thống hóa lý thuyết Sắp xếp các tài liệu khoa học thành một hệ thống logic chặt chẽ theo từng mặt, từng đơn vị kiến thức làm cơ sở lý luận cho đề tài. 5.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 5.2.1. Phương pháp quan sát Trong thời gian thực tập tại trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi, chúng tôi tổ chức quan sát các tiết dạy học Địa lí của giáo viên và thời gian tự học của học sinh. 5.2.2. Phương pháp khảo sát điều tra Sử dụng phiếu điều tra để tìm hiểu việc dạy học phân môn Địa lí lớp 4 trong phần điều tra và thực nghiệm. 5.2.3. Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia Tiếp thu các ý kiến đóng góp của thầy cô hướng dẫn và các thầy cô khác để định hướng đúng đắn trong quá trình nghiên cứu góp phần hoàn thiện nội dung nghiên cứu. 5.2.4. Phương pháp thực nghiêm sư phạm 3 Chúng tôi tiến hành dạy ở lớp đối chứng và thực nghiệm, kết quả thực nghiệm là cơ sở để kiểm chứng tính khả thi của đề tài. 5.3. Phương pháp thống kê toán học Sử dụng công thức toán học để xử lý số liệu từ kết quả điều tra thực trạng và thực nghiệm 6. Lịch sử nghiên cứu Việc tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca nói chung vào dạy và học một số bộ môn ở trường phổ thông đã và đang dần được quan tâm, chú ý. Việc tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca trong giảng dạy được nghiên cứu và vận dụng bước đầu đã tạo ra được những kết quả khả quan, nâng cao chất lượng dạy và học trong nhà trường, cụ thể: - Hồ Văn Việt (2014), “Vận dụng kiến thức liên môn trong dạy học Địa lí THPT”, SKKN, Trường THPT Cù Huy Cận, Hà Tĩnh. - Nhóm giáo viên sinh học (2013), “Sử dụng ca dao, tục ngữ, thành ngữ trong giảng dạy bộ môn sinh học ở trường THCS”, SKKN, Trường THCS Phúc Thành, Yên Thành, Nghệ An. - Nguyễn Thành Công (2013), “Sử dụng ca dao, tục ngữ, thành ngữ trong Sinh học 11”, SKKN. - Nguyễn Tiên Triên, “ Tích hợp kiến thức liên môn Văn - Sử - Địa trong dạy học Giáo dục công dân10”, SKKN. - Nguyễn Đình Thế (2013), “ Sử dụng tư liệu văn học dân gian trong dạy học lịch sử Việt Nam 10”, SKKN, Trường THPT Vĩnh Bình Bắc, Kiên Giang. - Trần Thị Huệ (2016), “ Kết hợp ca dao-tục ngữ, thơ ca trong giảng dạy, tạo sự yêu thích môn Địa lí cho học sinh lớp 10”, SKKN, Trường THPT Nguyễn Văn Cừ, Bà Rịa - Vũng Tàu. - Nguyễn Phương Thảo (2014), “Sử dụng ca dao-tục ngữ, thơ ca trong giảng dạy Địa lí 12 (phần Địa lí tự nhiên) nhằm tạo hứng thú cho học sinh”. SKKN, Vĩnh Phúc. Như vậy, đã có rất nhiều các đề tài, SKKN của các giáo viên tại các trường cơ sở nghiên cứu về vận dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học một 4 số môn học như: Sinh học, Giáo dục công dân, Lịch sử,nhưng chủ yếu tập trung ở các cấp THPT và THCS. Mặc dù, một số giáo viên đã nghiên cứu về việc tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca trong giảng dạy Địa lí ở cấp THPT và THCS nhưng chưa có đề tài, SKKN vào nghiên cứu tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí cấp Tiểu học. Do vậy, nếu việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 thành công thì việc tiếp thu kiến thức của học sinh sẽ tốt hơn, học sinh sẽ hứng thú hơn với môn học, am hiểu và thích thú trong việc tìm hiểu về Địa lí. 7. Đóng góp đề tài Hệ thống hóa những sơ sở lý luận về việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học nhằm tạo hứng thú cho học sinh trong phân môn Địa lí lớp 4. Khảo sát thực trạng việc dạy học phân môn Địa lí lớp 4 ở trường Tiểu học và đưa ra cách sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học nhằm tạo hứng thú cho học sinh trong phân môn Địa lí lớp 4. 8. Phạm vi giới hạn nghiên cứu Nghiên cứu và vận dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học nội dung Địa lí lớp 4. 9. Cấu trúc đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính bài khóa luận gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 Chương 2: Một số biện pháp sử dụng ca dao, tục ngữ nhằm tạo hứng thú cho học sinh trong phân môn Địa lí lớp 4 Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 5 NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CỞ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG CA DAO, TỤC NGỮ, THƠ CA TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN ĐỊA LÍ LỚP 4 1.1. Một số khái niệm liên quan 1.1.1. Thơ Thơ là một hình thức nghệ thuật dùng từ, dùng chữ trong ngôn ngữ làm chất liệu, và sự chọn lọc từ cũng như tổ hợp của chúng được sắp xếp dưới một hình thức lôgíc nhất định tạo nên hình ảnh hay gợi cảm âm thanh có tính thẩm mỹ cho người đọc, người nghe [11]. 1.1.2. Ca dao Ca dao là những bài hát được lưu hành phổ biến trong dân gian có hoặc không có khúc điệu nhằm diễn tả tình cảm và miêu tả đời sống của nhân dân lao động [4]. 1.1.3. Tục ngữ Tục ngữ là thể loại văn học dân gian nhằm đúc kết kinh nghiệm, tri thức của nhân dân dưới hình thức những câu nói ngắn gọn, súc tích, có nhịp điệu, dễ nhớ, dễ truyền.Nội dung tục ngữ thường phản ánh những kinh nghiệm về lao động sản xuất, ghi nhận các hiện tượng lịch sử xã hội, hoặc thể hiện triết lý dân gian của dân tộc[4]. 1.1.4. Địa lí Địa lí mang tính liên ngành bao gồm tất cả những hiểu biết về Trái Đất và tất cả những mối quan hệ phức tạp giữa con con người và tự nhiên - không chỉ đơn thuần là nơi có các đối tượng đó, mà còn về cách chúng thay đổi và đến được như thế nào. Địa lí đã được gọi là "ngành học về thế giới" và "cầu nối giữa con người và khoa học vật lý" [5]. 1.1.5. Hứng thú và hứng thú học tập * Hứng thú là thái độ con người đối với sự vật, hiện tượng nào đó. Hứng thú là biểu hiện của xu hướng về mặt nhận thức của cá nhân với hiện thực khách quan, biểu hiện sự ham thích của con người về sự vật, hiện tượng nào đó [10]. 6 Hứng thú của cá nhân được hình thành trong quá trình nhận thức và hoạt động thực tiễn. Hứng thú tạo nên ở cá nhân những khát vọng tiếp cận và đi sâu vào đối tượng. Khát vọng này được biểu hiện ở chỗ: chủ thể tập trung chú ý cao độ vào “đối tượng” tạo hứng thú, chủ thể hướng dẫn và điều chỉnh hành vi để chinh phục đối tượng” hành vi tích cực của chủ thể trong hoạt động dù phải vượt qua muôn ngàn khó khăn. * Hứng thú học tập chính là thái độ lựa chọn đặc biệt của học sinh đối với đối tượng của hoạt động học tập, vì sự cuốn hút về tình cảm và ý nghĩa thiết thực của nó trong đời sống cá nhân.Trong học tập nếu có sự hứng thú thì sẽ đạt thành tích cao, có một vốn kiến thức sâu rộng và khơi nguồn mạch của sự sáng tạo[10]. 1.2. Một số vấn đề về phân môn Địa lí lớp 4 1.2.1. Mục tiêu dạy học phân môn Địa lí lớp 4 Mục tiêu trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 nhằm giúp học sinh hiểu biết về môi trường xung quanh, từ đó tạo điều kiện cho học sinh dễ dàng hòa nhập, thích ứng với cuộc sống xã hội, với môi trường thiên nhiên. Cụ thể: Về kiến thức Hình thành cho học sinh một số biểu tượng, khái niệm, mối quan hệ địa lí đơn giản thông qua những sự vật hiện tượng địa lí cụ thể của đất nước ở miền núi và trung du, miền đồng bằng và duyên hải. Về kĩ năng Bước đầu hình thành và rèn luyện cho học sinh một số kĩ năng địa lí như: kĩ năng quan sát sự vật, hiện tượng địa lí; kĩ năng sử dụng bản đồ; kĩ năng nhận xét, so sánh, phân tích số liệu; kĩ năng phân tích các mối quan hệ địa lí đơn giản. Về thái độ Góp phần bồi dưỡng và phát triển ở học sinh thái độ và thói quen. Ham hiểu biết, yêu thiên nhiên, đất nước, con người, có ý thức và hành động bảo vệ môi trường. 1.2.2. Nội dung, chương trình dạy học phân môn Địa lí lớp 4 Phân môn Địa lí lớp 4 gồm những nội dung chính: - Bản đồ và cách sử dụng bản đồ về các yếu tố Địa lí Việt Nam. 7 - Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở miền núi và Trung du (dãy núi Hoàng Liên Sơn, Tây Nguyên, Trung du Bắc Bộ). - Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở đồng bằng (đồng bằng Bắc Bộ, đồng bằng Nam Bộ, đồng bằng duyên hải miền Trung). - Vùng biển Việt Nam. Chương trình dạy học phân môn Địa lí lớp 4: Chương trình học gồm 35 tiết được phân bố 1 tiết / 1 tuần. Trong đó, có 1 bài mở đầu, 9 bài về vùng núi và trung du, 12 bài về các đồng bằng lớn như đồng bằng Bắc Bộ và đồng bằng Nam Bộ, 7 bài về đồng bằng duyên hải miền Trung và 6 bài ôn tập kiểm tra cuối học kỳ. 1.3. Một số vấn đề về sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4 1.3.1. Sự cần thiết của việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4 Ca dao, tục ngữ, thơ ca không chỉ là những là những câu từ có vần điệu, dễ thuộc, dễ nhớ mà còn chứa đựng rất nhiều tri thức kinh nghiệm của nhân loại. Ca dao, tục ngữ thuộc thể loại văn học truyền miệng, được đúc kết từ kinh nghiệm cuộc sống của hàng ngàn thế hệ người dân Việt Nam về các mối quan hệ giữa tự nhiên - tự nhiên, giữa thiên nhiên – con người, thiên nhiên – sản xuất và các quy luật tự nhiên về khí hậu, thời tiết. Mặc dù vào thời điểm đó trình độ nhận thức của con người còn hạn chế nhưng những hiện tượng địa lí đã được miêu tả với độ chính xác cao thể hiện qua các câu ca dao, tục ngữ. Bên cạnh việc miêu tả các hiện tượng địa lí đã từng diễn ra, ca dao, tục ngữ còn lưu giữ những kinh nghiệm ứng phó với các hiện tượng địa lí cực đoan (lũ lụt, hạn hán,…) hoặc dự đoán các hiện tượng địa lí sẽ xảy ra trong thời gian ngắn như: Ráng vàng trời gió, ráng đỏ trời mưa. Hay Chuồn chuồn bay thấp thì mưa Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm. 8 Việc lồng ghép ca dao-tục ngữ, giúp học sinh dễ dàng liên hệ kiến thức khoa học với các hiện tượng tự nhiên trong cuộc sống từ quá khứ đến hiện tại. Bên cạnh đó, việc sử dụng ca dao-tục ngữ, cũng góp phần làm giàu vốn kiến thức cho học sinh về văn học Việt Nam, hình thành nhân cách cho học sinh trong thời kỳ hội nhập với khu vực và thế giới hiện nay. Việc tiếp thu có chọn lọc giúp học sinh còn lưu giữ và phát huy nét văn hóa độc đáo, giàu bản sắc của dân tộc. Tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca trong hình thành kiến thức, kĩ năng sẽ hình thành cho học sinh một thái độ tích cực trong cuộc sống. Quan trọng hơn là học sinh có thể vận dụng tri thức kinh nghiệm trong ca dao, tục ngữ và thơ ca bổ sung vào bài học nhằm hình thành tri thức khoa học. Ngược lại, học sinh cũng có thể sử dụng những tri thức khoa học vào giải thích các hiện tượng địa lí diễn ra trong tự nhiên. Đây chính là một trong những mục đích quan trọng của giáo dục và phù hợp với đặc điểm chung của chương trình các môn về Tự nhiên xã hội. Do vậy, có thể nói sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong việc giảng dạy địa lí là một việc làm cần thiết và hiệu quả. 1.3.2. Mức độ tích hợp ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4 Có nhiều biện pháp gây hứng thú học tập cho học sinh như: sử dụng đồ dùng dạy học trực quan hiệu quả, tổ chức tham quan dã ngoại, tổ chức chương trình ngoại khóa, tổ chức trò chơi địa lí,… Trong đó, việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca sao cho phù hợp cũng là một cách thức tạo được sự mới lạ và thích thú đối với học sinh. Có nhiều cách để sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học địa lí. Tuỳ vào từng bài, từng nội dung mà giáo viên đề ra mục đích, yêu cầu cần đạt trong quá trình giảng dạy nhằm lựa chọn những phương thức vận dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 phù hợp. Trong quá trình giảng dạy, để khai thác hiệu quả ca dao,tục ngữ trong giảng dạy Địa lí có thể sử dụng các phương thức sau: 1.3.2.1. Tích hợp với mức độ toàn phần 9 Sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 với mức độ toàn phần là việc giáo viên sử dụng những câu ca dao, tục ngữ, thơ ca nói về hiện tượng địa lí nhằm giải quyết nội dung và mục tiêu của bài học. Ca dao, tục ngữ, thơ ca nói chung và ca dao, tục ngữ, thơ ca về Địa lí nói riêng với phong cách ngôn ngữ đơn giản, mộc mạc, dễ hiểu và có nhịp điệu sẽ giúp học sinh ghi nhớ, giải thích các hiện tượng địa lí một cách dễ dàng và nhanh chóng. Học sinh không những giải thích được hiện tượng địa lí có trong tự nhiên mà còn vận dụng những tri thức khoa học tích lũy trong nhà trường vào thực tế cuộc sống để tự bảo vệ mình và những người xung quanh khi có các hiện tượng địa lí cực đoan xảy ra. 1.3.2.2. Tích hợp với mức độ bộ phận Cũng như mức độ sử dụng toàn phần, sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca vào các bài học Địa lí ở mức độ bộ phận cũng nhằm kích thích sự hứng thú của học sinh, làm giảm bớt sự căng thẳng trong giờ học và giúp học sinh lĩnh hội tri thức một cách sâu sắc, hiệu quả. Tuy nhiên, sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí ở mức độ bộ phận chỉ dừng lại ở việc dùng ca dao, tục ngữ, thơ ca như là một tư liệu nhằm minh chứng cho một hiện tượng địa lí xảy ra trong quá khứ hoặc hiện tại như: Hải Vân đèo lớn vượt qua, Mưa xuân ai bỗng hóa ra nắng vàng. Hay đơn giản chỉ là xác định các địa danh ở địa phương và Việt Nam như: Đồng Tháp Mười cò bay thẳng cánh Nước Tháp Mười lóng lánh cá tôm Như vậy, khi sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4, chúng ta có thể sử dụng ở hai mức độ bộ phận và toàn phần. Tùy thuộc vào nội dung và mục tiêu của từng bài giáo viên sẽ lựa chọn các mức độ sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí lớp 4 khác nhau nhưng cuối cùng đều nhắm đến mục tiêu là kích thích sự tò mò, ham học hỏi của học sinh, biến những kiến thức khô khan, phức tạp thành đơn giản, dễ hiểu. 10 1.4. Đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 4 1.4.1. Về tri giác Tri giác của học sinh lớp 4 mang tính đại thể, ít đi vào chi tiết và mang tính không ổn định tri giác và bắt đầu mang tính xúc cảm, học sinh thích quan sát các sự vật hiện tượng có màu sắc sặc sỡ, hấp dẫn. Tri giác của học sinh đã mang tính mục đích, có phương hướng rõ ràng. Trong quá trình học tập, tri giác trở thành hoạt động có mục đích đòi hỏi phải phân tích, tổng hợp từ đó tri giác của học sinh sẽ mang tính chất của sự quan sát có tổ chức. Do vậy, sự phát triển của tri giác trong học sinh Tiểu học giáo viên đóng vai trò rất quan trọng, giáo viên là người hình thành các kĩ năng và dần hình thành tri giác có chủ đích cho học sinh[7]. Việc sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca trong dạy học Địa lí 4 đã tạo sự tò mò cho học sinh. Để kích thích được sự hứng thú của học sinh giúp học sinh giúp việc khai thác nội dung bài học tốt hơn thì việc lựa chọn và sử dụng những câu thơ, ca dao, tục ngữ cần phù hợp với khả năng tri giác của học sinh, không quá khó và tạo được sự lôi cuốn với học sinh. 1.4.2. Về chú ý Lớp 4 học sinh dần hình thành kĩ năng tổ chức, điều chỉnh chú ý của mình. Chú ý có chủ định phát triển và chiếm ưu thế, ở học sinh đã có sự nỗ lực về ý chí trong hoạt động học tập như học thuộc một bài thơ, một công thức toán hay một bài hát dài… Trong sự chú ý của học sinh đã bắt đầu xuất hiện giới hạn của yếu tố thời gian, học sinh đã định lượng được khoảng thời gian cho phép để làm một công việc nào đó và cố gắng hoàn thành công việc trong khoảng thời gian quy định [7]. Vì vậy, trong quá trình dạy học Địa lí giáo viên nên chú ý đến việc khai thác, sử dụng ca dao, tục ngữ, thơ ca một cách hợp lý, chú ý về độ dài của bài thơ khi sử dụng. 1.4.3. Về tư duy Tư duy của học sinh lứa tuổi này còn mang đậm màu sắc xúc cảm và chiếm ưu thế ở tư duy trực quan hành động. Các phẩm chất tư duy chuyển dần từ 11